Dünya’nın yuvarlak olduğunu söyleyen ilk kişi, tarihteki yazılı kaynaklar doğrultusunda belirlenebilmektedir. Fakat, ilk kaynaklar, matematiksel hesaplamalar yerine genellikle gözlemler üzerinedir.
İnsanlık tarihi boyunca, gece gökyüzündeki cisimler incelenmiş ve her dönemde Dünya’nın şekli ve bu cisimler hakkında çeşitli görüşler bulunmaktaydı. Tarihteki ilk medeniyetler, düz bir zemin üzerinde yer aldıklarından yola çıkarak, dünyayı düz bir disk olarak görüyorlardı. Ve uzun bir süre boyunca böyle kabul görmeye devam edildi.
Antik Yunan dönemine gelindiğinde ise, felsefe, matematik, geometrik ve astronomi konusunda o dönemin insanlarının yaptığı çeşitli çalışmalar sonucunda, Dünya’nın şeklinin yuvarlak olduğu düşünülmeye ve söylenmeye başlamıştır.
Gökyüzünü inceleyerek yapılan gözlemsel tahminlerle başlayan bu süreçte, Antik Yunanlılar, Dünya’nın yuvarlak olduğunu belirtirlerken, bu tahminleri aynı zamanda gelişmiş matematik ve geometri hesaplarıyla desteklediler.
Dünya Düz Değil Diyen Filozoflar
Antik Yunan matematikçi Thales, Dünya’nın düz olmadığı savunan kişilerden biriydi. Fakat, Dünya’nın düz olmadığı fikrinden o kadar uzaklaşmamıştı. Thales’e göre Dünya, sonsuz suyun içindeki bir yarı küreydi ve yeryüzü bu yarı kürenin düz kısmının içinde yüzen düz bir diskti.
Dünya’nın şeklinin düz olmadığını söyleyen kişilerden biri de M.Ö. 610 yılından doğan ve Thales’in öğrencisi olan Anaksimandros isimli Antik Yunan filozofuydu. Fakat, Anaksimandros, Dünya’nın düz olmadığı söylerken, eni boyundan daha uzun olan silindir biçiminde olduğunu düşünüyordu.
Dünya’nın Yuvarlak Olduğunu Kim Keşfetti
Her ne kadar çeşitli görüş farklılıkları olsa da, Dünya’nın yuvarlak olduğunu söyleyen ilk kişi, M.Ö. 570-495 yılları arasında yaşamış olan ve geometri konusundaki çalışmalarıyla bilinen Pisagor olduğu düşünülüyor.
Ay’ın Güneş ışığı alan kısmı ile gölgede kalan kısmı arasında çizginin şeklini inceleyip, gözlemleyerek Ay’ın yuvarlak olması gerektiğini belirtmiş ve Ay’ın yörünge hareketinden yola çıkarak, Ay yuvarlaksa, Dünya’nın da yuvarlak olması gerektiğini düşünmüştür.
Bu konuda çalışma yapan bir diğer kişi olan Anaksagoras, M.Ö. 500-430 yılları arasında Güneş ve Ay tutulmalarının gerçek nedenini belirledi ve Ay tutulması sırasında Dünya’nın Ay üzerindeki gölgesinin şeklinden yola çıkarak Dünya’nın yuvarlak olduğunu açıkladı.
Gözlem yoluyla yapılan tahminler arasında belki de en ilginci en ünlü Antik Yunan filozoflarından biri olan ve M.Ö. 384-322 yılları arasında yaşayan Aristoteles tarafından yapılmıştır. Aristoteles, ekvatordan kuzey veya güney yönlerine gidildiğinde, gökyüzünde farklı yıldızların görünür olmalarından yola çıkarak, Dünya’nın yuvarlak olduğunu açıkladı.
Aristoteles, yıldızların hepsinin Dünya’dan aynı uzaklıkta olduğuna ve gezegenimizin etrafında dairesel bir şekilde hareket ediyor gibi göründüklerine inanıyordu. Bu gözlem sonucunda, Dünya’nın yuvarlak olması gerektiğini düşündü.
Ayrıca, Empeklodes ve Platon gibi Antik Yunan ünlü filozofları da Dünya’nın yuvarlak olduğu konusunda çeşitli görüşler sunmuşlardır.
Dünya’nın Yuvarlak Olduğunu Kanıtlayan Kişi
Dünya’nın yuvarlak olduğunu matematiksel hesaplamalarla kanıtlayan ilk kişi ise, M.Ö. 276-194 yılları arasında yaşamış olan Yunanlı matematikçi, astronom ve filozof Eratosthenes ‘tir.
Eratosthenes, günümüzde Libya’nın bir parçası olan Kirene antik şehrinde doğdu. Hayatı boyunca Mısır, İran ve Hindistan başta olmak üzere birçok ülkeye seyahat etti. Ve bu seyahatleri sırasında yaptığı keşiflerle, her ne kadar felsefe üzerine eğitim almış olsa da, günümüzde “Coğrafyanın Babası” veya “Coğrafyanın Kurucusu” ismini almıştır.
Eratosthenes, Dünya üzerinde aynı gün ve saatte Kuzey veya Güney’e hareket edildiğinde, gölge boylarının farklı olduğunu gözlemleyerek, Dünya’nın yuvarlak olduğunu, gölge boyu farklılıklarının bunun sonucunda oluştuğunu açıkladı.
Dünya’nın Çevresi Nasıl Ölçüldü
M.Ö. 230 yılında Eratosthenes, Dünya’nın çevresini büyük bir hassasiyetle hesapladı. Bunu, aynı gün, farklı yerlerdeki iki nesnenin gölgelerinin uzunlukları arasındaki farkı ve bu iki yer arasındaki mesafeyi ölçerek yaptı.
Eratosthenes, Asvan’da bir kuyunun yaz gündönümünde öğle vakti hiçbir gölge oluşturmadığını öğrendi. Aynı gün için İskenderiye’de öğle vakti bir çubuğun düşürdüğü gölgenin açısını yaklaşık 7,2 derecelik bir açı oluşturduğunu ölçtü.
İskenderiye ile Asvan arasındaki mesafeyi bilseydi, Dünya’nın çevresini kolayca hesaplayabileceğini fark etti. Fakat, o dönemde şehirler arasındaki mesafeler, genellikle bir deve kervanının bir şehirden diğerine seyahat etmesiyle ölçülürdü ve bu oldukça değişken sürelere denk gelmekteydi.
Bu nedenle Eratosthenes, eşit uzunlukta adımlarla yürümek üzere eğitilmiş profesyonel haritacılar olan bematistler ile bu hesaplamayı yapabileceğini düşündü ve bir grup bematist ile bu iş için anlaştı. İskenderiye’den yola çıkan bematistler Asvan’ın o dönemin ölçü birimlerinden biri olan 5.000 stadyum uzakta olduğunu buldular.
Stadyum o dönem için büyük aralıkları ölçmek için kullanılan bir ölçü birimiydi ve 1 stadyum 185 metre ‘ye karşılık gelmekteydi.
Güneş ışınlarının İskenderiye ve güneyindeki Asvan şehirlerindeki Güneş geliş açıları doğrultusundaki hesaplamalarla, Dünya’nın çevresinin yaklaşık 252.000 stadyum büyüklüğünde olduğunu buldu. Eratosthenes’in bulduğu değer uluslararası ölçü birimlerine göre, 46.620 kilometre ‘dir. Günümüzde ise, Dünya’nın çevresi 40.075 kilometre olduğu bilinmektedir.
Eratosthenes, güneş ışınlarının temelde paralel olduğu, İskenderiye’nin Asvan’ın kuzeyinde olduğu ve Asvan’ın tam olarak yengeç dönencesinde olduğu varsayımında bulunmuştu. Tam olarak doğru olmasa da, bu varsayımlar Eratosthenes’in hesaplama yöntemi doğru olduğu için yaklaşık bir değer elde etmek için yeterli olmuştur.
Hesaplama yöntemi doğru olduğu için, Eratosthenes sonrasında da bu yöntem kullanılarak Dünya’nın çevresi ölçülmeye devam edilmiştir.
Antik Yunanlı filozof Posidonius, Rodos ve İskenderiye şehirlerini kullanarak bu hesaplamayı tekrarlamıştır. Fakat, Rodos ve İskenderiye şehirleri arasındaki deniz dolayısıyla mesafeyi yanlış değerlendirdiği için Dünya’nın çevresini yaklaşık 28.968 kilometre gibi çok küçük bir değer buldu.
Günümüz astronomisinin birçok yönden temellerini atan Ptolemy ise, bu değerin doğru olduğuna kanaat getirerek astronomi kitaplarının içerisine yerleştirdi. Kristof Kolomb da dahil olmak üzere daha sonraki kaşifler, Ptolemy’nin Dünya’nın çevresi hakkında yazdıklarına inandılar ve ticaret yollarına kolay yoldan ulaşabileceklerini düşündüler. Eratosthenes’in hesapladığı değerin doğruluğu bilinseydi, belki de asla bu yolculuğa girişilmeyebilirdi.
Kaynak: NASA
